Đôi lời về bài viết chưa công bố của GS. Trần Quốc Vượng

Tóm tắt

Đôi lời về bài viết chưa công bố của GS. Trần Quốc Vượng

Năm 2000, Khoa Xã hội học–Tâm lý học chuẩn bị cho Hội thảo với chủ đềNâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu xã hội học đáp ứng nhu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Ban tổchức Hội thảo mời các nhà khoa học trong và ngoài trường viết bài, trong đó có GS.Trần Quốc Vượng. Khi đó, mặc dù rất bận nhưng GS.Trần Quốc Vượng cũng dành thời gian viết bài cho Hội thảo, với bài viết về mối liên hệ giữa văn hóa và xã hội học: "Nâng cao chất lượng giảng dạy môn Văn hóa học tại Khoa Xã hội học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn: VĂN HÓA HỌC VÀ XÃ HỘI HỌC (Đề cương). Mặc dù bài viết ở dạng đề cương nhưng rất hay và sâu sắc, với sự đa tầng về thông tin.*

Khi đó tôi là thành viên trong Ban biên tập, rất thích bài viết này.Nhưng không rõ vì lý do nào, bài viết lại không xuất hiện trong Kỷ yếu khoa học Hội thảo (Hà Nội, 2001).Nhiều lần trò chuyện cùng các đồng nghiệp trong trường, tôi có đề cập đến bài viết này và tiếc vì bản thảo thất lạc. May mắn, gần đây trong khi tìm kiếm tài liệu tại thư viện, tôi thấy lại bản thảo bài viết này, và mong muốn giới thiệu với độc giả một bài viết chưa từng công bố của GS. Trần Quốc Vượng.

Trước khi bạn đọc tiếp cận với nội dung bài viết, xin mạn phép có đôi lời phi lộ về bài viết này. Bài viết của GS.Trần Quốc Vượng có một số luận điểm đáng chú ý như sau:

1. Quan niệm về một giáo trình hay: trong bài viết này, GS. Trần Quốc Vượng đã đưa ra quan niệm thế nào là một giáo trình hay, như sau:

"Một giáo trình có chất lượng tốt, là một giáo trình mà nhiều kết luận quan trọng nên để “mở” đừng ai và không ai được quyền “nói tiếng nói cuối cùng” (donner Ie dernier mot, như người Pháp thường nói) một cách vũ đoán, lạm dùng quyền uy.

Một giáo trình hay, có chất lượng cao là một giáo trình, bên phần ổn định “cổ điển” (classic) là phần “cập nhật” (up to date). Nó đòi hỏi các tác giả phải theo dõi sát sao các thành tựu và phát hiện văn hóa suốt một thế kỷ qua, đặc biệt là ở sau thế kỷ XX". Quan niệm giáo trình như vậy, rất đáng để những ai đang hiện soạn bài giảng, giáo trình tham khảo và thực hiện.

2. Về mối liên hệ giữa văn hóa học và xã hội học: Quan điểm trường đại học đa ngành, liên ngành của GS. Trần Quốc Vượng được minh họa khi đề cập đến mối liên hệ giữa văn hóa học và xã hội học. Theo GS.Trần Quốc Vượng, hai ngành văn hóa học và xã hội học đều có chung đối tượng nghiên cứu là con người“Văn hóa học hay/và Xã hội học thì..., cũng đều nhằm vào một ĐỐI TƯỢNG CHUNG là CON NGƯỜI, với cả hai mặt KHÁCH – CHỦ THỂ của NÓ”. Với mối quan hệ “không tách rời hai mặt khách thể (objectivity) và chủ thể (subjectivity) của con người – sự kiện xã hội và đã phân lập ra một/hai khái niệm kép:

Objectivity – Subjectivity: Chủ - Khách thể

Subjectivity – Objectivity: Khách – Chủ thể”.

Bài viết đề cập đến mối quan hệ nền tảng về tri thức xã hội học đối với giảng dạy văn hóa học, như nhận định“Hơn tất cả, một nhà văn hóa học, nghiên cứu và giảng dạy văn hóa học ở một môi trường Đại học Quốc gia (môi trường đa – liên – xuyên ngành) thì càng phải thấu hiểu về Xã hội học – môn học về Xã hội, về các quan hệ xã hội = quan hệ NGƯỜI – NGƯỜI, từ quan hệ gia đình với ba nguyên lý quan hệ:

- Quan hệ (cùng) dòng máu (anh – chị - em)

- Quan hệ kết hợp (khác dòng máu), hay quan hệ VỢ - CHỒNG

- Quan hệ DÒNG DÕI (CHA – CON, MẸ - CON)

3. Sớm đề cập đến giáo dục giới tính, giáo dục tình dục, tính dục: trong bài viết này dù chỉ đề cập thoáng qua "...cái mà giới tâm lý học gọi là bản năng, như bản năng sinh dục, sau mới được giáo dục (giáo dục là sự truyền đạt văn hóa), như giáo dục giới tính, giáo dục tình dục, tính dục...và cả cái mà giới triết học gọi là TÍNH, TÍNH NGƯỜI". Năm 2000, tôi rất ngạc nhiên khi thấy GS.Trần Quốc Vượng đề cập đến "giáo dục giới tính, giáo dục tình dục, tính dục..." cho dù trước đó tôi có chủ biên cuốn sách "Một số nghiên cứu về sức khỏe sinh sản ở Việt Nam sau Cai Rô" (Nxb Chính trị Quốc gia, 1999), những nội dung liên quan đến giáo dục giới tính, giáo dục tình dục không xa lạ đối với tôi, nhưng còn khá mới mẻ và được coi là những nội dung "nhạy cảm" đối với nhiều người trong xã hội, kể cả những giảng viên ở các trường đại học, cao đẳng trên phạm vi cả nước. Điều này cho thấy sự uyên bác và quan niệm mới trong cách nhìn, cách nghĩ của ông về những vấn đề liên quan đến văn hóa, đến con người.

4. Đề cập đến luận điểm trường đại học đa ngành, liên ngành: quan điểm về trường đại học đa ngành, liên ngành mặc dù được đề cập đến những năm gần đây. Đại học Quốc gia Hà Nội có văn bản chính thức đề cập đến đại học nghiên cứu trong Hướng dẫn số 1206 ngày 24/3/2013.Nhưng 15 năm trước, GS.Trần Quốc Vượng đã đề cập đến quan điểm này, với những quan điểm sắc sảo và sâu sắc về “môi trường Đại học Quốc gia (môi trường đa – liên – xuyên ngành)”.

Bài viết cũng cho thấy sự dự báo về tính toàn cầu hóa của thời đại ngày nay, về mối liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau giữa các quốc gia trong quá trình phát triển, khi ông viết rằng "Và biết đâu, ở ngay thế kỷ XXI hay thiên niên kỷ III này lại chẳng có các quan hệ x, y, z nữa như (những) quan hệ liên hành tinh..."

Với quan điểm về tiếp cận liên ngành - đa ngành trong nghiên cứu và giảng dạy, có thể nói GS .Trần Quốc Vượng không chỉ nói và còn hành động biến những quan điểm của mình thành hiện thực. Điều này được minh chứng bởi những cụm công trình được trao giải thưởng Hồ Chí Minh (2012) gồm: Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và Suy ngẫm; Việt Nam cái nhìn địa - văn hóa; Trên mảnh đất ngàn năm văn vật. Người đọc dễ nhận thấy sự nhất quán về tính liên ngành - đa ngành được ẩn chứa hoặc thể hiện trong nhiều bài viết của GS.Trần Quốc Vượng.

Những thuật ngữ khoa học mà GS. Trần Quốc Vượng sử dụng đã "đóng đinh" vào tâm trí người đọc, như: Địa - Văn hóa, Địa - Chính trị, Phổ xã hội (Social Spectre)..vv.Không chỉ là một nhà khảo cổ học hàng đầu ở Việt Nam và nổi tiếng trên thế giới, ông cũng là chuyên gia đầu ngành khi nghiên cứu về Hà Nội. Những tác phẩm về Hà Nội của ông thực sự là những công trình nghiên cứu uyên bác mà trong đó tập hợp đầy đủ những tri thức, những kinh nghiệm, những phương pháp ông tích luỹ được trong các địa hạt Khảo cổ học, Cổ sử học, Văn hoá dân gian, càng cho thấy chất liên ngành - đa ngành trong nghiên cứu của ông.Dường như, quan điểm liên ngành - đa ngành đã ngấm vào máu thịt của vị giáo sư đáng kính và đầy uyên thâm này. Người ta dễ nhận thấy ở ông những ý kiến sắc sảo và đầy sức thuyết phục ở nhiều lĩnh vực khác nhau: Khảo cổ học, Cổ sử học, Dân tộc học, Văn hoá học, Tôn giáo học, Triết học, Phụ nữ học..v..v.GS.Trần Quốc Vượng không chỉ là người có công trong việc đào tạo học trò trong lĩnh vực khảo cổ học mà cả trong văn hóa học. Ông là người xây dựng nên môn học Cơ sở Văn hoá Việt Nam, môn học đang được giảng dạy ở Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, đã trở nên một thương hiệu có uy tín trong các trường đại học, cao đẳng.

Nhắc đến GS.Trần Quốc Vượng, nhiều người biết đến ông như một trong "tứ đại giáo sư" của ngành khoa học lịch sử Việt Nam, nhưng ít người biết rằng ông cũng là nhà nghiên cứu về phụ nữ.Cuốn sách Truyền thống Phụ nữ Việt Nam (Nxb Văn hóa - Dân tộc, 2000) của ông là một ví dụ. Mặc dù trong lời nói đầu của cuốn sách này, tác giả khiêm nhường viết "Cuốn sách này chỉ mới cố gắng bước đầu nhằm sưu tầm và hệ thống hóa các tài liệu lịch sử, truyền thuyết và văn học dân gian... có liên quan xa gần đến hoạt động và truyền thống của phụ nữ trong lịch sử", nhưng người đọc vẫn thấy trong cuốn sách dường như được viết hết sức "nhẹ nhàng" này những thông điệp sâu sắc về phụ nữ Việt Nam, với cách tiếp cận liên ngành lịch sử - văn học dân gian xuyên suốt cuốn sách.  Trong cuốn sách này, ông có nhiều nhận định sâu sắc về Phụ nữ Việt Nam, những nhận xét có tính gợi mở cho những ai quan tâm tiếp tục nghiên cứu về lĩnh vực này. Ví dụ, ông đánh giá về vai trò của phụ nữ Việt Nam trong lĩnh vực văn hóa "Phụ nữ Việt Nam đã góp phần sáng tạo, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tinh thần Việt Nam, đóng góp lớn vào kho tàng văn hóa dân tộc và dân gian".

Trở lại bài viết của GS.Trần Quốc Vượng, được giữ nguyên về nội dung và hình thức trình bày theo bản thảo mà chúng tôi hiện có trong tay, với cách viết rất riêng làm nên phong cách GS.Trần Quốc Vượng. Cuối bài tác giả ghi “CÒN TIẾP”, hàm ý rằng những quan điểm được đề cập trong bài viết chưa được trình bày hết.Chỉ tiếc, vị giáo sư đáng kính của chúng ta không có dịp trở lại để hoàn thiện bài viết này. Chính sự dang dở này, càng làm tăng thêm giá trị của bài viết của GS.Trần Quốc Vượng và sự nuối tiếc của người đọc.

Năm nay, vừa tròn một thập kỷ nhà sử học nổi tiếng GS.NGƯT Trần Quốc Vượng đi vào cõi vĩnh hằng.Đôi dòng giới thiệu bài viết này của một học trò ngoại đạo, như một nén nhang để tưởng nhớ vị đại giáo sư trong ngành sử học, người đã dành cả cuộc đời giảng dạy và nghiên cứu và góp phần không nhỏ làm sáng danh Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, nay là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. 

Hà Nội, tháng 8 năm 2015